Κάτω από το Ηφαίστειο

Αριστερά: Κάτω από το Ηφαίστειο
Συγγραφέας: Μάλκολμ Λόουρυ

Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά
Εκδόσεις: Μεταίχμιο
Σελ: 648
Δεξιά: Αφίσα της ομώνυμης ταινίας του Τζον Χιούστον

«Lasciate ogne speranza, voi ch’intrate» («Εσείς που μπαίνετε εδώ, αφήστε πίσω σας κάθε ελπίδα»). Η περίφημη αυτή φράση, χαραγμένη πάνω από την είσοδο της Κόλασης στη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη, αντικατοπτρίζει ένα από τα κεντρικά μοτίβα που διατρέχουν το μυθιστόρημα του Μάλκολμ Λόουρι (1909-1957) «Κάτω από το ηφαίστειο» (εκδ. Μεταίχμιο, μτφρ. και σημειώσεις: Κατερίνα Σχινά). Ο παραλληλισμός δεν είναι τυχαίος: ο αναγνώστης ακολουθεί τον Τζέφρι Φέρμιν σε μια καθοδική πορεία προς την προσωπική του Κόλαση, καθώς εκείνος βυθίζεται ολοένα και περισσότερο σε μια ύπαρξη διαλυμένη από την εξάρτηση, την ενοχή και τη ματαιότητα. Ο αναγνώστης, ανοίγοντας το βιβλίο, καλείται να απογυμνωθεί από κάθε ίχνος ελπίδας, καθώς η δυνατότητα αλλαγής ή η προσδοκία ενός καλύτερου αύριο καταρρίπτεται αμείλικτα.

Τοποθετημένο στο Μεξικό, την Ημέρα των Νεκρών του 1938, το μυθιστόρημα αφηγείται την τελευταία μέρα του Τζέφρι Φέρμιν, πρώην πρόξενου της Βρετανίας, που βυθισμένος στο αλκοόλ, την ενοχή και την εσωτερική διάλυση αδυνατεί να συμφιλιωθεί με το παρελθόν. Η πρώην σύζυγός του, Ιβόν, επιστρέφει αναζητώντας μια επανένωση, ενώ στο πλευρό του βρίσκεται ο ετεροθαλής αδελφός του, Χιου, που μόλις έχει επιστρέψει από τον Ισπανικό Εμφύλιο, όπου πολέμησε με τους Δημοκρατικούς. Μέσα από τις περίπλοκες σχέσεις τους και την απελπισμένη προσπάθεια του πρόξενου να απεξαρτηθεί, το βιβλίο σκιαγραφεί την πτώση ενός ανθρώπου που, έχοντας χάσει τη μάχη με το αλκοόλ, πορεύεται προς το αναπόφευκτο τέλος του.

Μάλκολμ Λόουρυ (New York Times)

Ο Λόουρι άρχισε να γράφει το «Κάτω από το ηφαίστειο» ενώ βρισκόταν στο Μεξικό, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να διασώσει τον γάμο του. Το 1936 εγκαταστάθηκε εκεί με τη σύζυγό του, Jan Gabrial, ωστόσο, η δική του εξάρτηση από το αλκοόλ τον οδηγούσε συχνά σε εξαφανίσεις και σε μακροχρόνιες περιόδους λήθαργου, γεγονότα που στάθηκαν η αφορμή για το οριστικό τέλος του γάμου. Πρόκειται, συνεπώς, για ένα βαθύτατα αυτοαναφορικό έργο, καθώς αντανακλά τη ζωή του ίδιου του συγγραφέα: τη μάχη του με τον αλκοολισμό και την ψυχολογική του αποσύνθεση, με μια αίσθηση υπαρξιακής καταδίκης να διαπερνά το έργο του.

Το βιβλίο κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1947 και δεν έτυχε θερμής υποδοχής ούτε από το αναγνωστικό κοινό, ούτε από τους κριτικούς. Με το πέρασμα των χρόνων όμως επανεκτιμήθηκε και σήμερα αναγνωρίζεται όχι μόνο ως το magnum opus του Λόουρι, αλλά και ως ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του 20ού αιώνα και ένα από τα τελευταία σπουδαία μοντερνιστικά μυθιστορήματα. Το έργο του αναπτύσσεται πάνω σε πολλαπλούς θεματικούς άξονες, οι οποίοι αλληλεπιδρούν και συγκλίνουν, διαμορφώνοντας ένα έργο σύνθετο και πολυεπίπεδο. Παράλληλα με την εξιστόρηση της τελευταίας μέρας του πρόξενου και την κατάδυσή του στην προσωπική του «κόλαση», ο συγγραφέας αναπτύσσει τις θεματικές του με φόντο την εποχή των μεγάλων ιστορικών και πολιτικών ανακατατάξεων. Ο Ισπανικός Εμφύλιος, η άνοδος του φασισμού και το αίσθημα ότι ο κόσμος οδεύει προς το τέλος του εντείνουν την πεποίθηση του πρόξενου ότι η ζωή έχει φτάσει σε ένα αδιέξοδο και δεν υπάρχει επιστροφή.

Το έργο του Λόουρι εμπεριέχει μια έντονη μεταφυσική και θρησκευτική διάσταση. Είναι γεμάτο συμβολισμούς και αλληγορίες κι επηρεασμένο έντονα από το έργο μεγάλων συγγραφέων όπως οι Ελιοτ, Τζέιμς Τζόις και Γκέτε. Η γραφή του είναι πυκνή, γεμάτη αλληγορίες και συμβολισμούς, ενώ η αφηγηματική του τεχνική φέρει εμφανώς τα χαρακτηριστικά του μοντερνισμού: κατακερματισμός της αφήγησης, εναλλαγές εστίασης, συνειρμική ροή. Η προσωπική πτώση του πρόξενου καθρεφτίζει την παρακμή ενός ολόκληρου πολιτισμού. Το μυθιστόρημα είναι ανοιχτό σε πολλαπλές ερμηνείες, ανάλογα με το βλέμμα και τις εστιάσεις του κάθε αναγνώστη: από την αγάπη, την πολιτική και τη θρησκεία έως τον μυστικισμό, τη φιλοσοφία, τον διεθνισμό και την άνοδο του φασισμού.

John Huston

Το 1984, ο Τζον Χιούστον, με τη συνδρομή του σεναριογράφου Γκάι Γκάλο (ο οποίος είχε γράψει ήδη δύο ακαδημαϊκές μελέτες για τον Μάλκολμ Λόουρι στο Πανεπιστήμιο Γέιλ), σκηνοθέτησε την ομώνυμη ταινία, με πρωταγωνιστές τον Αλμπερτ Φίνεϊ, τη Ζακλίν Μπισέ και τον Αντονι Αντριους. Η ταινία διατήρησε τον βασικό κορμό του έργου, απλουστεύοντας ωστόσο αρκετές από τις πιο σύνθετες πτυχές του, προκειμένου να εξασφαλίσει αφηγηματική συνοχή και κινηματογραφικό ρυθμό. «No se puede vivir sin amar» («Δεν μπορείς να ζήσεις χωρίς αγάπη» ή, κυριολεκτικά, «Δεν μπορείς να ζήσεις χωρίς να αγαπάς»). Η απουσία της αγάπης ή η ανάγκη να αγαπάς και να αγαπιέσαι στο έργο του Χιούστον αναδεικνύεται ως ο βασικός πυρήνας της ιστορίας. Ο σκηνοθέτης προτιμά να απλουστεύσει τον δαιδαλώδη θεματικό λαβύρινθο του έργου και προσδίδει μια πιο ανθρωποκεντρική και συναισθηματική διάσταση στην αφήγηση.

Η Ημέρα των Νεκρών, με τις πομπές των Μεξικανών που βαδίζουν τιμώντας τους νεκρούς τους, αποκτά στην ταινία μια διάσταση ιστορικής και υπαρξιακής αλληγορίας. Οι πομπές δεν αφορούν μόνο τη μνήμη των νεκρών, αλλά λειτουργούν ως εικόνα ενός ολόκληρου κόσμου που πορεύεται σαν «ζωντανός νεκρός». Η Ιστορία η ίδια παρουσιάζεται να «περπατά», φορτωμένη με τα φαντάσματα του παρελθόντος, έτοιμη να οδηγηθεί σε μια νέα σύγκρουση. Δεν απέχει πολύ η στιγμή που οι στρατιώτες θα βαδίζουν σαν ζωντανοί-νεκροί, ριχνόμενοι σε μια μάχη που έμελλε να τινάξει στον αέρα τα θεμέλια του τότε κόσμου και διαμόρφωσε τη σύγχρονη Ιστορία. Η εναρκτήρια σκηνή των τίτλων, με τους πρωταγωνιστές να εμφανίζονται ως «κούκλες των νεκρών», συνοψίζει το νόημα της ταινίας: οι άνθρωποι περιφέρονται σαν ζωντανοί-νεκροί σε έναν κόσμο που βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Ο θρυλικός διευθυντής φωτογραφίας Γκαμπριέλ Φιγκερόα, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Χρυσής Εποχής του μεξικανικού κινηματογράφου, κινηματογραφεί με υποδειγματικό τρόπο τόσο τις πομπές των νεκρών όσο και το φυσικό τοπίο της ημέρας, αποδίδοντας μια ρεαλιστική σύνθεση η οποία συνυπάρχει με τη σχεδόν ονειρική φύση της ταινίας που μοιάζει με ένα θολό όνειρο.

Άλμπερτ Φίνεϊ

Η ταινία λειτουργεί ως ψυχογράφηση του πρόξενου, του Χιου και της Ιβόν. Ο Χιούστον ενδιαφέρεται να αναδείξει τις εσωτερικές τους αντιφάσεις και, κυρίως, την αδυναμία επικοινωνίας που τους χωρίζει. Το τρίπτυχο αυτό φωτίζει θεμελιώδη ζητήματα: την αναζήτηση της αγάπης, την ανάγκη για εξιλέωση, την επιθυμία να αφήσουν πίσω το παρελθόν, ενώ η αδυναμία τους να το επιτύχουν καταδεικνύει την τραγικότητα της ανθρώπινης συνθήκης, όπως την αποδίδει ο Λόουρι και τη μεταφέρει ο Χιούστον με κινηματογραφική οικονομία και δραματική ένταση. Μέσα από τη σκηνοθετική του ματιά, ο Χιούστον χρησιμοποιεί την κάμερα για να αποδώσει τους συμβολισμούς και τη γλώσσα του Λόουρι, αξιοποιώντας τα κινηματογραφικά εργαλεία ώστε να δώσει βάθος στους χαρακτήρες. Ομως αυτή η οικονομία συχνά απογυμνώνει την ταινία από τα βαθύτερα νοήματα του βιβλίου, αφού ο περιορισμένος κινηματογραφικός χρόνος δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια εμβάθυνσης. Το σενάριο απλουστεύει πολλές καταστάσεις που στο μυθιστόρημα αναδύονται μέσα από την πυκνή γραφή και τη διάθεση του Λόουρι να δημιουργήσει ένα έργο έντονο σε συμβολισμούς.

Άλμπερτ Φίνεϊ,, Ζακλίν Μπισέ και Άντονι Άντριους.

Ο Χιούστον προσέδωσε στην ταινία μια ιδιαίτερη σπιρτάδα, αναδεικνύοντας την κωμική χροιά που στο μυθιστόρημα του Λόουρι υπάρχει αλλά είναι υποδόρια. Μέσα από την ερμηνεία του Αλμπερτ Φίνεϊ, ο οποίος ισορροπεί απολαυστικά ανάμεσα στο κωμικό και το τραγικό και αποτυπώνει πειστικά την εσωτερική πάλη και σωματική εξάντληση του αλκοολικού, παραδίδοντας ίσως την καλύτερη ερμηνεία στην καριέρα του (προτάθηκε για Οσκαρ Α’ αντρικού ρόλου), το χιούμορ, χρησιμοποιημένο με λεπτότητα, τονίζει το παράλογο ενός κόσμου που καταρρέει. Οπως τα ηφαίστεια Ποποκατέπετλ και Ιστακσίουατλ που υψώνονται απειλητικά πάνω από την Κουαουναγουάκ, έτσι και το «Κάτω από το ηφαίστειο» και η κινηματογραφική του μεταφορά προβάλλουν έναν κόσμο έτοιμο να εκραγεί, με τους πρωταγωνιστές να αναμένουν την επικείμενη έκρηξη και διάλυση του κόσμου που γνωρίζουν, ενώ παραμένουν παγιδευμένοι στις ενοχές και τις αυταπάτες τους, ανίκανοι να ξεφύγουν από την παρακμή τους.